Er zijn van die dingen in je dagelijkse leven die je snel over het hoofd ziet. Een kop koffie die langzaam afkoelt, een schaal fruit op het aanrecht, of bloemen die net beginnen te verwelken in een vaas. Maar ook het simpele, dagelijkse kan het perfecte onderwerp kan zijn voor een kunstwerk. Dat is precies wat stillevens zo krachtig maakt: ze maken van het alledaagse iets bijzonders.
Stillevens hebben een lange geschiedenis. In de 17e eeuw schilderden bekende Hollandse meesters als Rachel Ruysch en Pieter Claesz stillevens. Minder bekend en even belangrijk is bijvoorbeeld het werk van Charles Ethan Porter, die later – als African American – veel minder erkenning voor zijn stilleven. Oude stillevens ken je wel: tafels vol weelderig fruit, delicate bloemen, en (heel dramatisch) schedels om te laten zien dat alles vergankelijk is. Maar zelfs nu, honderden jaren later, kunnen we nog iets leren van deze schilderijen. Ze nodigen ons uit om stil te staan bij wat we hebben, in plaats van te rennen naar wat we nog moeten.
Waarom een fruitschaal schilderen als er ook gezichten zijn?
Ik geef eerlijk toe: ik begreep stillevens vroeger niet echt. Waarom zou je een fruitschaal schilderen als je ook portretten kunt maken? Totdat ik een keer een schilderij van Rachel Ruysch tegenkwam in een aflevering van Het Geheim van de meester. Het was een tafereel met bloemen die aan het verwelken waren, perfect weergegeven. Als je goed kijkt zie je hoe ingenieus dit schilderij is. Er is zelf een verwelkte bloem weggeknipt. Het was alsof het schilderij fluisterde: ‘Niets is voor altijd. Geniet van wat er nu is.‘
We leven in een wereld die altijd maar doordraait. Deadlines, afspraken, to-do-lijstjes—je kent het wel. Maar soms is het fijn om gewoon even stil te staan. Om je heen te kijken en te zien wat er al is.
American in Provence
Een goed voorbeeld van een moderne kunstenaar die ook met stillevens werkt is Jamie Beck. Jamie, bekend als ‘An American in Provence’, woont in Zuid-Frankrijk en creëert fotografische stillevens die modern aanvoelen, maar tegelijkertijd een knipoog geven naar de klassieke traditie. Ze gebruikt bloemen, fruit, glaswerk en zachte lichtinval om tijdloze composities te maken die vaak een zelfde soorte gevoel van vergankelijkheid en schoonheid oproepen als de oude meesters.
Wat Beck’s werk zo bijzonder maakt, is haar vermogen om de essentie van een vanitas-stilleven in een hedendaags jasje te gieten. Een verwelkte roos naast een glas rode wijn, een schaal met overrijp fruit – haar foto’s zijn doordrenkt van eenzelfde thema: het vastleggen van een moment dat al aan het verdwijnen is. Door fotografie te gebruiken in plaats van verf, laat Beck zien dat stillevens niet alleen iets van vroeger zijn, maar ook nu nog steeds relevant en krachtig kunnen zijn.
Waarom stillevens zo relevant zijn (juist nu)
Ik weet niet hoe het met jou zit, maar mijn dagen zijn vaak een aaneenschakeling van dingen die ‘moeten’. Toch probeer ik steeds vaker momenten te vinden om stil te staan. Een stilleven kan een herinnering zijn aan die momenten. Een reminder dat het oké is om even niets te doen. Het herinnert me eraan dat schoonheid niet altijd spectaculair hoeft te zijn; soms zit het in het gewone.
The magic of things
Naast Rachel Ruys en Jamie Beck moest ik ook gelijk denken aan dat ene schilderij in het boek ‘The magic of things’, dat ik ooit in de kringloop vond: Wine Glass and Cut Lemon van Jan Jansz van de Velde III. Normaal gesproken gaat mijn ogen als eerste naar gezichten, kleur of iets dat voor mij direct emotie oproept. Dit schilderij heeft dit allemaal niet en ik kan slecht uitleggen waarom ik het zo mooi vind. De manier waarop het glas is geschilderd misschien of de citroen die eruit springt?
Prachtig én kwetsbaar
in dit schilderij is de gesneden citroen, met zijn doorschijnende vruchtvlees, niet zomaar een stuk fruit. Het is een symbool van vergankelijkheid, een herinnering dat alles wat prachtig is uiteindelijk ook kwetsbaar is. Het glas wijn versterkt dit thema omdat ook dit iets tijdelijks is. Dit werk past perfect in de traditie van vanitas-stillevens, maar doet dat op een ingetogen manier.
Wat is een vanitas?
Een vanitas is een specifiek type stilleven dat in de 16e en 17e eeuw populair werd, vooral in Nederland. Het woord vanitas komt uit het Latijn en betekent letterlijk “ijdelheid” of “leegheid”. Dit soort stillevens zit vol symboliek en heeft één belangrijke boodschap: het leven is vergankelijk, en niets op aarde is blijvend. Vanitas-schilderijen maken gebruik van objecten die staan voor de vergankelijkheid van het leven en de zinloosheid van wereldse rijkdom en luxe. Ze herinneren de kijker eraan om zich niet te veel te richten op materiële zaken, maar na te denken over spiritualiteit, tijd, en wat echt belangrijk is.
Kenmerken van een Vanitas
Vanitas-stillevens bevatten vaak de volgende elementen:
- Schedels: deze symboliseren de dood en het onvermijdelijke verstrijken van tijd.
- Uitgedoofde of bijna opgebrande kaarsen: zij staan voor het einde van het leven of een moment dat voorbijgaat.
- Omgevallen glazen of gebroken voorwerpen die symboliseren hoe kwetsbaar het leven is.
- Verwelkte bloemen of rottend fruit die staan voor vergankelijkheid en de korte duur van schoonheid.
- Muziekinstrumenten, boeken, of juwelen die ons aan wereldlijke genoegens en prestaties herinneren die uiteindelijk betekenisloos zijn in de context van de eeuwigheid.
Waarom zijn Vanitas belangrijk?
In de 17e eeuw leefden mensen in een tijd waarin sterfte en onzekerheid een grote rol speelden. Ziekten zoals de pest, oorlogen en religieuze spanningen waren aan de orde van de dag. Kunstenaars gebruikten vanitas-schilderijen om de kijker te laten nadenken over de korte duur van het leven en de vergankelijkheid van wereldse geneugten.
Ironisch contrast
Tegelijkertijd weerspiegelden deze schilderijen vaak de rijkdom en luxe van hun tijd. Het ironische is dat veel vanitas-stillevens werden besteld door rijke patrons, die hun eigen welvaart lieten afbeelden in combinatie met symbolen van sterfelijkheid. Dit contrast maakt ze nog intrigerender.
Oké om even stil te staan
Wat deze schilderijen schilderij zo krachtig maakt, is hoe ze persoonlijke vragen oproepen zonder ze op te dringen. Hoe besteed je je tijd? Waar haal je vreugde uit? Wat blijft er over wanneer het moment voorbij is? Het is een stille herinnering aan wat we vaak vergeten in de hectiek van alledag: dat zelfs de kleinste dingen schoonheid en betekenis in zich kunnen hebben. In een tijd waarin alles snel moet en we constant worden afgeleid, kunnen stillevens een fijn contrast zijn. Ze herinneren ons eraan dat het oké is om even stil te staan, om de schoonheid van een moment te zien voordat het voorbijgaat.
Het is zo grappig – een tijdje geleden maakte ik dit tegeltje met een portret (want ja, die portretten blijven altijd favoriet) van een vrouw tussen de bloemen, zonder na te denken over stillevens. Maar nu het in mijn boekenkast op kantoor staat, merk ik hoe het me uitnodigt om even stil te staan tussen alle deadlines door. (En soms vergeet ik het natuurlijk compleet, maar dat is ook oké!) Ik ben benieuwd of jij ook inspiratie haalt uit kunstwerken of uit het leven van kunstenaars. Laat het me hieronder zeker weten! En als dit tegeltje je aanspreekt – ik heb er natuurlijk een paar extra gemaakt, die je hier kunt vinden.
Zelf aan de slag
Wil je zelf aan de slag en leren hoe je bloemen schildert? Dan is er geen betere persoon dan kunstenaars Lisa Wiersma – die een reproductie maakte van een schilderij van Rachel Ruys – om je dit uit te leggen:
